Cardiovasculaire Geneeskunde.nl

Endotheeldisfunctie bij COVID-19

Endothelial dysfunction in COVID-19: a position paper of the ESC Working Group for Atherosclerosis and Vascular Biology, and the ESC Council of Basic Cardiovascular Science

Literatuur - Evans PC, Rainger GE, Mason JC et al., - Cardiovasc Res. 2020 Dec 1;116(14):2177-2184. doi: 10.1093/cvr/cvaa230.

Het positionpaper van de ESC Working Group for Atherosclerosis and Vascular Biology, en de ESC Council of Basic Cardiovascular Science besteedt aandacht aan de rol van endotheel in de pathofysiologie van COVID-19. In het artikel worden de effecten besproken van een systemische inflammatoire cytokinestorm op het endotheliale fenotype en de functie in COVID-19. Mogelijke directe effecten van SARS-CoV-2-infectie van endotheelcellen (EC's) op endotheeldisfunctie worden eveneens aangestipt. Tenslotte vermelden de auteurs standpunten aangaande wat moet gedaan dient te worden om onze kennis over de rol van het vasculaire endotheel in COVID-19 te verbeteren.

Rol van endotheeldisfunctie bij ontsteking en trombose in COVID-19

De hyperinflammatoire en procoagulatoire toestand die is waargenomen bij COVID-19-patiënten suggereert dat endotheel een belangrijke rol speelt in deze ziekte. SARS-CoV-2-infectie kan leiden tot disfunctioneel of beschadigd endotheel. Endotheeldisfunctie kan een impact hebben op meerdere niveaus, waaronder verminderde integriteit, verhoogde permeabiliteit, activering van een immuunrespons en trombose [1-4].

Endotheel speelt een cruciale rol in een amplificatielus van de ontstekingsreactie in COVID-19 [5,6]. Het endotheel wordt blootgesteld aan pro-inflammatoire cytokinen als gevolg van een systemische inflammatoire cytokinestorm. Dit leidt - via een cascade van processen - tot rekrutering van leukocyten en ontsteking [7]. Dit proces kan ook leiden tot apoptose van EC’s, wat op zijn beurt een verhoogde vasculaire permeabiliteit en schade aan een eindorgaan kan veroorzaken. Dit roept de vraag op of ontstekingsremmende therapieën die momenteel worden ingezet bij de behandeling van chronische inflammatoire- en auto-immuunziekten, gunstig kunnen zijn bij de behandeling van COVID-19. Aan de andere kant kan worden geargumenteerd dat ontstekingsremmende middelen contraproductief zijn bij de immuunrespons tegen het virus. De RECOVERY-studie toonde positieve effecten aan van het gebruik van een lage dosis dexamethason bij COVID-19-patiënten die in het ziekenhuis waren opgenomen [8].

Disfunctioneel endotheel heeft andere trombotische en coagulerende eigenschappen vergeleken met gezond endotheel [7]. Een protrombotische en pro-inflammatoire toestand kan leiden tot de rekrutering en activering van bloedplaatjes naar intacte endotheliale monolagen [9]. Dit kan vervolgens resulteren in secundaire rekrutering van circulerende leukocyten [10-12]. De auteurs stellen dat het redelijkerwijs aanneembaar is dat aggregaten van EC's, bloedplaatjes en leukocyten op de wanden van kleinere bloedvaten kunnen leiden tot verlies van microvasculaire perfusie in organen.

SARS-CoV-2-infectie in endotheelcellen

Naast bovengenoemde indirecte effecten van COVID-19 op endotheelfunctie, zijn er aanwijzingen uit verschillende onderzoeken die SARS-CoV-2-infectie van EC’s aanduiden als een mogelijke directe trigger van nadelige endotheeluitkomsten in COVID-19 [13-18]. SARS-CoV-2-infectie van ECs is in verband gebracht met apoptose van ECs. Dit kan wijzen op een direct mechanisme hoe COVID-19 endotheeldisfunctie kan veroorzaken [19]. Daarnaast is een inflammatoir multisysteemsyndroom in verband gebracht met COVID-19 bij kinderen [20,21]. Dit syndroom vertoont overeenkomsten met de ziekte van Kawasaki, een systemische vasculitis die met name gezien wordt in kransslagaders en het myocardium. Er werden echter ook belangrijke verschillen in de ziekte van Kawasaki gemeld [22].

De auteurs verwijzen ook naar een studie die suggereert dat pericyten ook geïnfecteerd kunnen worden met SARS-CoV-2[23]. Pericyten zijn essentieel voor het behoud van de integriteit van endotheel. Apoptose van pericyten zou daarom een belangrijke rol kunnen spelen bij microvasculaire disfunctie en coagulopathie.

Therapeutische opties en standpuntbepalingen

Prospectieve klinische studies met duidelijk gedefinieerde CV eindpunten bij COVID-19-patiënten zijn noodzakelijk, aldus de auteurs. Dergelijke studies zouden ook interventies met de huidige CV medicijnen moeten onderzoeken die mogelijk endotheeldisfunctie bij COVID-19 zouden kunnen verminderen. Mogelijke kandidaten zijn onder meer modulatoren van RAAS (ACEi, ARB's, ACE2), ontstekingsremmende geneesmiddelen (cytokineremmers, dexamethason, statines), remmers van reactieve zuurstofcomponenten (ROS) en apoptose (statines), plaatjesremmers en anticoagulantia.

Ten slotte geven de auteurs vijf standpuntbepalingen over de rol van endotheel in de pathofysiologie van COVID-19. De gedetailleerde stellingnames zijn te vinden in het originele artikel. Kort gezegd zijn deze standpuntbepalingen: i) endotheliale biomarkers en endotheelfunctie moeten worden gemonitord in studies om de vasculaire gevolgen van COVID-19 te beoordelen; ii) Er is meer kennis nodig over het belang van SARS-CoV-2-gemedieerde endocytose en neerwaartse regulatie van ACE1 op CV gezondheid; iii) studies naar EC-activering, leukocytenrekrutering, bloedplaatjesactivering, turnover en signaling in COVID-19 zijn nodig om de belangrijkste effecten van SARS-CoV-2 op de endotheelfunctie te bepalen. Aangezien leeftijd een belangrijke determinant is van COVID-19-uitkomst, moeten kenmerken van veroudering worden onderzocht bij SARS-CoV-2-infectie van ECs; iv) effecten van veel voorkomende CV geneesmiddelen op endotheeluitkomsten in COVID-19 dienen te worden onderzocht; v) CV effecten op de lange termijn na herstel van COVID-19 dienen bepaald te worden tijdens follow-up van de patiënt. Endotheliale functietesten kunnen waardevol zijn voor vroege detectie van vasculaire gevolgen van COVID-19.

Referenties

Toon referenties

Vind dit artikel online op Cardiovascular Research

Deel deze pagina met collega's en vrienden: